กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา ปริพฺพาชกา ธมฺมปทํ, อพฺยาปาโท ปริพฺพาชกา ธมฺมปทํ, สมฺมาสติ ปริพฺพาชกา ธมฺมปทํ , สมฺมาสมาธิ ปริพฺพาชกา ธมฺมปท’’นฺติ (อ. นิ. 4.30) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ ธมฺมปเทสุ เอกมฺปิ ธมฺมปทํ เสยฺโยฯ โย สหสฺสํ สหสฺเสนาติ โย เอโก สงฺคามโยโธ สหสฺเสน คุณิตํ สหสฺสํ มานุเส เอกสฺมิํ สงฺคาเม ชิเนยฺย, ทสมนุสฺสสตสหสฺสํ ชินิตฺวา ชยํ อาหเรยฺย, อยมฺปิ สงฺคามชินตํ อุตฺตโม ปวโร นาม น โหติฯ เอกญฺจ เชยฺยมตฺตานนฺติ โย รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ อชฺฌตฺติกกมฺมฏฺฐานํ สมฺมสนฺโต อตฺตโน โลภาทิกิเลสชเยน อตฺตานํ ชิเนยฺย ฯ ส เว สงฺคามชุตฺตโมติ โส สงฺคามชินานํ อุตฺตโม ปวโร สงฺคามสีสโยโธติฯ
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ
กุณฺฑลเกสิตฺเถรีวตฺถุ ตติยํฯ
4. อนตฺถปุจฺฉกพฺราหฺมณวตฺถุ
อตฺตา หเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนตฺถปุจฺฉกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ
โส กิร พฺราหฺมโณ ‘‘กิํ นุ โข สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺถเมว ชานาติ, อุทาหุ อนตฺถมฺปิ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อตฺถเมว ชานาถ มญฺเญ, โน อนตฺถ’’นฺติ? ‘‘อตฺถญฺจาหํ, พฺราหฺมณ, ชานามิ อนตฺถญฺจา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เม อนตฺถํ กเถถา’’ติฯ อถสฺส สตฺถา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุสฺสูรเสยฺยํ อาลสฺยํ, จณฺฑิกฺกํ ทีฆโสณฺฑิยํ;
เอกสฺสทฺธานคมนํ ปรทารูปเสวนํ;
เอตํ พฺราหฺมณ เสวสฺสุ, อนตฺถํ เต ภวิสฺสตี’’ติฯ
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ สาธุการมทาสิ ‘‘สาธุ สาธุ, คณาจริย, คณเชฏฺฐก, ตุมฺเห อตฺถญฺจ ชานาถ อนตฺถญฺจา’’ติ ฯ ‘‘เอวํ โข, พฺราหฺมณ, อตฺถานตฺถชานนโก นาม มยา สทิโส นตฺถี’’ติฯ อถสฺส สตฺถา อชฺฌาสยํ อุปธาเรตฺวา, ‘‘พฺราหฺมณ, เกน กมฺเมน ชีวสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชูตกมฺเมน, โภ โคตมา’’ติฯ
‘‘กิํ ปน เต ชโย โหติ ปราชโย’’ติ ฯ ‘‘ชโยปิ โหติ ปราชโยปี’’ติ วุตฺเต, ‘‘พฺราหฺมณ, อปฺปมตฺตโก เอส, ปรํ ชินนฺตสฺส ชโย นาม น เสยฺโยฯ โย ปน กิเลสชเยน อตฺตานํ ชินาติ, ตสฺส ชโย เสยฺโยฯ น หิ ตํ ชยํ โกจิ อปชยํ กาตุํ สกฺโกตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
[104]
‘‘อตฺตา หเว ชิตํ เสยฺโย, ยา จายํ อิตรา ปชา;
อตฺตทนฺตสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สญฺญตจาริโนฯ
[105]
‘‘เนว เทโว น คนฺธพฺโพ, น มาโร สห พฺรหฺมุนา;
ชิตํ อปชิตํ กยิรา, ตถารูปสฺส ชนฺตุโน’’ติฯ
ตตฺถ หเวติ นิปาโตฯ ชิตนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส, อตฺตโน กิเลสชเยน อตฺตา ชิโต เสยฺโยติ อตฺโถฯ ยา จายํ อิตรา ปชาติ ยา ปนายํ อวเสสา ปชา ชูเตน วา ธนหรเณน วา สงฺคาเมน วา พลาภิภเวน วา ชิตา ภเวยฺย, ตํ ชินนฺเตน ยํ ชิตํ, น ตํ เสยฺโยติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ตเทว ชิตํ เสยฺโย, อิทํ น เสยฺโยติ? ยสฺมา อตฺตทนฺตสฺส…เป.… ตถารูปสฺส ชนฺตุโนติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา หิ ยฺวายํ นิกฺกิเลสตาย อตฺตทนฺโต โปโส, ตสฺส อตฺตทนฺตสฺส กายาทีหิ นิจฺจํ สญฺญตจาริโน เอวรูปสฺส อิเมหิ กายสญฺญมาทีหิ สญฺญตสฺส ชนฺตุโน เทโว วา คนฺธพฺโพ วา มาโร วา พฺรหฺมุนา สห อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘อหมสฺส ชิตํ อปชิตํ กริสฺสามิ, มคฺคภาวนาย ปหีเน กิเลเส ปุน อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ ฆเฏนฺโตปิ วายมนฺโตปิ ยถา ธนาทีหิ ปราชิโต ปกฺขนฺตโร หุตฺวา อิตเรน ชิตํ ปุน ชินนฺโต อปชิตํ กเรยฺย, ‘‘เอวํ อปชิตํ กาตุํ เนว สกฺกุเณยฺยา’’ติฯ
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ
อนตฺถปุจฺฉกพฺราหฺมณวตฺถุ จตุตฺถํฯ
5. สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มาตุลพฺราหฺมณวตฺถุ
มาเส มาเสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มาตุลพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ
เถโร กิร ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห – ‘‘กิํ นุ โข, พฺราหฺมณ, กิญฺจิเทว กุสลํ กโรสี’’ติ? ‘‘กโรมิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ กโรสี’’ติ? ‘‘มาเส มาเส สหสฺสปริจฺจาเคน ทานํ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘กสฺส เทสี’’ติ? ‘‘นิคณฺฐานํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปตฺถยนฺโต’’ติ? ‘‘พฺรหฺมโลกํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปน พฺรหฺมโลกสฺส อยํ มคฺโค’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก เอวมาหา’’ติ? ‘‘อาจริเยหิ เม กถิตํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โน ตฺวํ พฺรหฺมโลกสฺส มคฺคํ ชานาสิ, นาปิ เต อาจริยา, สตฺถาว เอโก ชานาติ, เอหิ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมโลกสฺส เต มคฺคํ กถาเปสฺสามี’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อยํ พฺราหฺมโณ เอวมาหา’’ติ, ‘‘ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา สาธุ วตสฺส พฺรหฺมโลกสฺส มคฺคํ กเถถา’’ติฯ สตฺถา ‘‘เอวํ กิร, พฺราหฺมณา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, โภ โคตมา’’ติ วุตฺเต, ‘‘พฺราหฺมณ, ตยา เอวํ ททมาเนน วสฺสสตํ ทินฺนทานโตปิ มุหุตฺตมตฺตํ ปสนฺนจิตฺเตน มม สาวกสฺส โอโลกนํ วา กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตทานํ วา มหปฺผลตร’’นฺติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
[106]
‘‘มาเส มาเส สหสฺเสน, โย ยเชถ สตํ สมํ;
เอกญฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;
สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยญฺเจ วสฺสสตํ หุต’’นฺติฯ
ตตฺถ สหสฺเสนาหิ สหสฺสปริจฺจาเคนฯ โย ยเชถ สตํ สมนฺติ โย วสฺสสตํ มาเส มาเส สหสฺสํ ปริจฺจชนฺโต โลกิยมหาชนสฺส ทานํ ทเทยฺย, เอกญฺจ ภาวิตตฺตานนฺติ โย ปน เอกํ สีลาทิคุณวิเสเสน วฑฺฒิตอตฺตานํ เหฏฺฐิมโกฏิยา โสตาปนฺนํ, อุปริมโกฏิยา ขีณาสวํ ฆรทฺวารํ สมฺปตฺตํ กฏจฺฉุภิกฺขาทานวเสน วา ยาปนมตฺตอาหารทานวเสน วา ถูลสาฏกทานมตฺเตน วา ปูเชยฺยฯ ยํ อิตเรน วสฺสสตํ หุตํฯ ตโต สาเยว ปูชนา เสยฺโยฯ เสฏฺโฐ อุตฺตโมติ อตฺโถติฯ
